Urywki z historii przystanku kolejowego Dębe Wielkie. Wrzosów - Cisie (7)

Budowa przystanku kolejowego Dębe Wielkie związana jest z powstaniem Drogi Żelaznej Warszawsko-Terespolskiej, która została uruchomiona 27 września 1866 roku. Na nowej wtedy linii kolejowej otwarto jedenaście stacji kolejowych i dwa przystanki kolejowe, Jednym z przystanków kolejowych było Dembe Wielkie (Дембе-Вельке), bo taką nazwę nosił wtedy przystanek, który obecnie nosi nazwę Dębe Wielkie¹.

Rozkład jazdy na drodze żelaznej Warszawsko-Terespolskiej¹.

"Pociąg osobowy wychodzi: z Pragi o godzinie. 1 po południu; z Miłosny o g. 1 m. 32; (z przyst.) z Dembe Wielkie o g. 1 m. 45; z Mińska o g. 2 m. 11; z Mrozów o g. 8 m. 45; z Kotunia o g. 3 m. 18; z Siedlec o g. 3 m. 50; z Łukowa o g. 4 m. 5 0; (z przyst.) z Szaniawy o g. 6 m. 2; z Międzyrzeca o g. 5 m. 41 z Biały o godz. 6 m. 26; z Chotyłowa o g. 6 m. 55; — przybędzie do Terespola o g. 7 m. 28 wieczór. 

Z Terespola wychodzi o godzinie. 7 m. 35 rano; z Chotyłowa o g. 8 m. 8; z Biały o g. 8 m. 39; z Międzyrzeca o g. 9 m. 23; (z przyst.) z Szaniawy o g. 9 m. 51; z Łukowa o g. 10 m. 24; z Siedlec o g. 11 m. 19; z Kotunia o g. 11 m. 46; z Mrozów o g. 12 m. 21 popołudniu; z Mińska o g. 12 m. 55; (z przyst.) z Dembe Wielkie o g.1  m. 13; z Miłosny o g. 1 m. 31, przybędzie do Pragi o g. 2 po południu".

O odległej historii przystanku Dembe Wielkie niewiele wiadomo. W 1900 roku rozpoczęto budowę jednokondygnacyjnego budynku dworcowego. W tym okresie na stacji funkcjonowało kilka torów z czterema zwrotnicami. Była też studnia kolejowa, która służyła do celów sanitarnych².

Pierwszy budynek dworcowy Dembe Wielkie był obiektem drewnianym. Dworzec uległ zniszczeniu w dniu 13 maja 1909 roku, w wyniku pożaru, który powstał z iskry z parowozu, Do budowy nowego dworca przystąpiono w następnym roku. Nowy dworzec został oddany do użytku w 1912 roku³. W tamtym czasie linia kolejowa przechodząca przez Dembe Wielkie była już upaństwowiona - należała do Nadwiślańskich Skarbowych Dróg Żelaznych (Privislinskija Kazennyja Zeleznyja Doroga).

Ustalenie dokładnej daty oddania dworca do użytku jest jednak problematyczne, ponieważ podawana jest także inna data i inne okoliczności budowy dworca kolejowego Dembe Wielkie, z których wynika, że budowa dworca trwała wiele lat, a została zakończona w 1918 roku przez okupujące te tereny wojska niemieckie^3,4. W tamtym okresie przekuto tory przechodzące przez Dembe Wielkie na rozstaw normalny.

Oddany do użytku w 1918 (1912?) roku dworzec kolejowy zachował się do chwili obecnej w formie architektonicznej, w jakiej został wybudowany ponad 100 lat temu. Dworzec prezentuje charakterystyczne rozwiązanie architektoniczne dla budynków użyteczności publicznej z przełomu XIX i XX wieku. Obiekt zbudowano według typowego dla kolei rosyjskich projektu dworca kolejowego. Podobny dworzec znajduje się w Dubicy (w okresie międzywojennym stacja Dubica należała do DOKP w Wilnie, obecnie Дубніца na terenie Białorusi).

Z Rocznika Kolejowego z roku 1930 możemy dowiedzieć się, że Dembe Wielkie było stacją IV klasy (DOKP Warszawa). W 1930 roku na stacji zatrudniony był zawiadowca stacji IV klasy, dwóch dyżurnych ruchu i jeden robotnik. Na stacji funkcjonował też Odcinek Drogowy II kl. Dębe-Wielkie (Oddział Siedlce). Obsada odcinka drogowego: zawiadowca, 2 torowych, 7 dróżników, 14 robotników. Zastanawia odmienna nazwa stacji (Dembe-Wielkie) i odcinka drogowego (Dębe-Wielkie), którą podaje Rocznik Kolejowy. Użycie myślnika, pomiędzy częściami nazwy, to kolejna zagadka, którą dzisiaj trudno już rozwikłać⁵.

Z dniem 1 grudnia 1935 roku zmieniona została nazwa stacji z Dembe Wielkie na Dębe Wielkie. Zmianę wprowadzono Rozporządzeniem Ministra Komunikacji z dnia 30 listopada 1935 r. w sprawach taryfowych; poz. 579, str 635 (Dziennik Taryf i Zarządzeń Kolejowych : organ urzędowy Ministerstwa Komunikacji. R.8, nr 44 z 1 grudnia 1935, str 635). 

W okresie międzywojennym stacja położona była na linii kolejowej nr 44 Warszawa Wschodnia - Mińsk Mazowiecki, pomiędzy stacjami: Skruda i Mińsk Mazowiecki. Na stacji wykonywane były następujące czynności ekspedycyjne: ruch osobowy z opłatą przy kasie (O), ruch bagażowy z opłatą przy kasie (B), przesyłki ekspresowe (E), przesyłki wagonowe na podstawie umowy (Wu). Numer statystyczny stacji: 1253⁶

10 wrześniu 1939 roku na torach linii kolejowej przebiegającej przez stację Dębe Wielkie i na odcinku linii kolejowej do Mińska Mazowieckiego rozegrały się dramatyczne sceny. Na torach stanęło kilka pociągów, w tym pociąg pancerny nr 52 "Piłsudczyk". Powodem było zniszczenia stacji pomp w Mińsku Mazowieckim, co uniemożliwiało nawadnianie parowozów. W godzinach popołudniowych pociąg pancerny zaatakowały samoloty Luftwaffe, które zrzuciły kilka bomb i ostrzelały pociąg z działek i karabinów maszynowych. Pociąg bronił się tylko przy pomocy haubic, co i tak pozwoliło na uszkodzenie jednego samolotu. Efektem ataku lotniczego były podziurawiony kocioł parowozu, zniszczona cysterna na wodę oraz jeden wagon, który wyskoczył z szyn w wyniku podmuchu zrzuconej bomby. Po dokonaniu napraw i zastąpieniu niesprawnego parowozu przez parowóz cywilny, pociąg pancerny odjechał w kierunku Mińska Maz³. 20 września 1939 pociąg został opuszczony prze załogę i zniszczony w okolicach stacji Mrozy. Powodem był kocioł w jakim znaleźli się żołnierze broniący tych terenów i brak możliwości przebicia się pociągu na zachód lub na wschód (Niemcy zajęli Mińsk i Siedlce)⁷. 

Po objęciu zarządu na polską koleją przez Generaldirektion der Ostbahn, po raz kolejny zmieniono nazwę stacji - w nazwie stacji literę "ę" zamieniono na "e". Po wojnie przywrócono nazwę Dębe Wielkie. 

W okresie wojny na stacji Dębe Wielkie i na linii kolejowej, przebiegającej w pobliżu stacji, żołnierze polskiego podziemia przeprowadzili wiele ataków na pociągi wojskowe i towarowe w celu zdobycia broni i zaopatrzenia. Z 4 na 5 października 1943 roku oddział składający się z 70 ludzi zajął stację Dębe Wielkie. Ich celem było zatrzymania pociągu i przejęcia broni i zaopatrzenia wojskowego. Do najbardziej spektakularnej akcji doszło 4 grudnia 1943 roku na odcinku Skruda - Dębe Wielkie. Oddział AK pod dowództwem Józefa Czumy "Skrytego" wysadził niemiecki pociągów pośpieszny Warszawa-Białystok. W wyniku ataku, według źródeł niemieckich, zginęło 3 Niemców, a wielu zostało rannych (wg informacji wywiadu AK było 200 zabitych i rannych Niemców). Odwet okupanta był okrutny. Na rozkaz Dowódcy SS i Policji na Dystrykt Warszawski Franza Kutschery zostało rozstrzelanych 50 Polaków^8,9. 

Wygląd zewnętrzny budynku dworca Dębe Wielkie niewiele zmienił się od dnia oddania obiektu do użytku. W ostatnich latach wymieniono pokrycie dachowe - dachówki ceramiczne zastąpiono blachodachówką. Wiele lat temu zlikwidowana została loggia, która znajdowała się w narożu I piętra zachodniej część budynku - otwory częściowo zamurowano i wstawiono okno. Dworzec kolejowy Dębe Wielkie jest wpisany do rejestru zabytków nieruchomych Mazowieckiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków  (PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_14_BK.312643, A-1086 z 2012-06-28).

... obecny adres dworca kolejowego Dębe Wielkie to Aleksandrówka, ul. Warszawska 8 ...

 ______________________
1. Dziennik Warszawski. R.8, № 93 (12 maja 1871). Rozkład jazdy na drodze żelaznej Warszawsko - Terespolskiej. Dostępny w Internecie w https://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/publication/564393/edition/537092/. Dostęp: 11.03.2021.
2. Dworzec Kolejowy Dębe Wielkie. Dostępny w Internecie w https://otwartezabytki.pl/pl/relics/77678-debe-wielkie-dworzec-kolejowy-debe-wielkie/. Dostęp: 11.03.2021.
3. B. Kuć, J. Majszyk, Dębe Wielkie i okolice we wrześniu 1939 roku, Dębe Wielkie 2009, s. 6-10. Dostępny w Internecie w http://www.debewielkie.pl/dla-turystow/miejsca-pamieci-narodowej/aleksandrowka-zabytkowy-dworzec-pkp-debe-wielkie/. Dostęp: 28.03.2021.
4. Dworzec kolejowy „Dębe Wielkie” w rejestrze zabytków. Dostępny w Internecie w https://www.mwkz.pl/archiwum-aktualnosci-lista/578-dworzec-kolejowy-dbe-wielkie-w-rejestrze-zabytkow. Dostęp: 28.03.2021.
5. Rocznik kolejowy 1930.
6. Polskie Koleje Państwowe. Spis stacyj i przystanków kolejowych - obowiązuje od dnia 15 lutego 1938 r.
7. Piłsudczyk (pociąg pancerny). Dostępny w Internecie w https://pl.wikipedia.org/wiki/Piłsudczyk_(pociąg_pancerny). Dostęp: 28.03.2021.
8. Inne akcje dywersyjne w okolicach Halinowa 1942 – 1944. Dostępny w Internecie w http://kurierskruda.pl/index.php/inne-akcje-dywersyjne-w-okolicach-halinowa-1942-1944/historia-regionu. Dostęp: 28.03.2021.
9. Obwieszczenie z dnia 4.12.1943 r. Źródło: Biblioteka Narodowa. Dostępny w Internecie w https://polona.pl/item/8939272. Dostęp: 28.03.2021.

| zdjęcia z 21 września 2018 roku |